Demokrasiyle yönetilen ülkelerin çoğunda, kral ya da cumhurbaşkanınca temsil edilen devlet başkanlığı göreviyle, başbakanın görevi olan devletin günlük yönetimi birbirinden ayrılmıştır. Bir başbakan gücünü, ülke parlamentosu çoğunluğunun ya da birden çok yasama meclisi varsa bunlardan en önemli olanının desteğinden alır. Türkiye’de başbakanın gücü ülkenin parlamentosu olan Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin çoğunluğunun desteğinden kaynaklanır.
İlk kez 18. yüzyıl İngiltere’sinde gelişen başbakanlık kurumu, daha sonra eski İngiliz sömürgelerine de örnek oldu. Böylece Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda ve Hindistan’ın yanı sıra İngiliz Uluslar Topluluğu ülkelerinin birçoğunda da başbakanlık kurumu benimsendi. Ayrıca Batı Avrupa ülkelerinin tümü ile Türkiye, Mısır, İsrail, Ürdün ve öteki bazı Asya ve Afrika ülkelerinde de başbakanlar vardır. Almanya Federal Cumhuriyeti’nde başbakana şansölye adı verilmiştir. SSCB’de ve sosyalist sistemi benimsemiş öbür ülkelerde de başbakan olarak adlandırılan bir devlet görevlisi bulunur ama görev ve yetkisi, örneğin İngiltere ve Türkiye’deki başbakan kadar önemli değildir.
Demokrasiyle yönetilen ülkelerin çoğunda başbakan genel seçim sonuçlarına göre belirlenir. Türkiye’de genel seçimlerden sonra mecliste en çok milletvekiline sahip olan siyasal partinin başkanı, parlamenter demokrasi geleneklerine göre cumhurbaşkanınca başbakan atanır. Başbakan, milletvekili ya da milletvekili olabilme koşullarına sahip kişilerden bakanları seçer. Türkiye ve Kanada gibi bazı ülkelerde kimleri bakan olarak seçeceğine başbakan karar verir. Avustralya gibi bazı ülkelerde ise bu konuda siyasal partiler karar verir.
Başbakan ve bakanlardan oluşan bakanlar kurulunun başı başbakandır. Çoğu ülkede başbakan ve bakanlar aynı zamanda parlamento üyesidirler. Türkiye’de başbakanın Türkiye Büyük Millet Meclisi üyesi olması anayasaya göre zorunludur. Bakanlar meclis dışından da olabilir.
Başbakanlık ilk kez İngiltere’de geliştiği için başbakanın görev tanımı yapılırken İngiliz deneyimi her zaman önemli bir etken olmuştur. İngiltere’de parlamentonun önemi 1660’tan sonra giderek artmış ve kral parlamentoda çoğunluğu yönlendirebilecek bakanlara gereksinim duymuştur.
Başlangıçta bakanlar kurulu, resmi toplantılarına kralın da katıldığı, bakanlardan oluşan bir çalışma grubu olarak gelişti. Kralın bakanlarla birlikte toplandığı günlerde bile, bakanlardan biri başkan olarak kabul edilirdi.
18. yüzyılda, Hannover soyundan gelen krallar döneminde bakanlar kurulunun önem kazanmasıyla birlikte, başbakanın da önemi arttı. Kral I. George bakanlar kurulu toplantılarından yavaş yavaş çekildi. O ve ondan sonra gelen krallar etkilerini, başbakan ve bakanlarla ayrı ayrı görüşerek sürdürdüler.
Kraliçe Victoria döneminde bakan seçiminde kral ya da kraliçenin onayını alma zorunluğu sürmekle birlikte başbakan, bakanları kendi seçmeye başladı. Günümüzde İngiliz başbakanları, bakanlar kurulu toplantılarında, hükümet başkanı olarak görev yaparlar.
Ülke yönetiminin ve yapılabilecek hataların sorumluluğunu kral ya da kraliçe değil, başbakan ve bakanlar kurulu taşır. Başbakan devlet işleriyle ilgili olarak kraliçeyi bilgilendirir; ayrıca, parlamentonun kapatılması ya da genel seçimin zamanını saptama konularında kraliçeye önerilerde bulunur.
Türkiye’de çağdaş anlamda başbakanlık kurumu cumhuriyetin ilanından sonra 1924 Anayasası ile benimsendi. Osmanlılarda devlet işlerinin yürütülmesinde padişaha yardımcı olan sadrazam (başvezir) ve vezirlerin bu görevlerinden ötürü parlamenter sistemdekine benzer yetki ve sorumlulukları yoktu. 1876 Anayasası da (Kanun-i Esasi) vekiller kurulunu (heyet-i vükela) ve onun başı olan sadrazamı meclise değil, padişaha karşı sorumlu tutmuştu. Ancak 1909’da anayasada yapılan değişikliklerle sadrazam ve vekiller kurulu meclise karşı sorumlu duruma geldi.
Kurtuluş Savaşı döneminde ise meclisin aldığı kararları uygulamakla yükümlü olan İcra Vekilleri denilen bakanlara, meclis başkanı başkanlık ediyordu; ayrıca bir başbakan yoktu. Günümüzde, 1982 Anayasası’na göre başbakan Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri arasından hükümeti kurması için cumhurbaşkanınca atanır. Başbakan bakanları seçer ve bakanlar kurulu listesini cumhurbaşkanının onayına sunar. Cumhurbaşkanınca atanan bakanlar kurulu bir hafta içinde hükümet programını hazırlar ve Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin güvenoyuna başvurur. 1982 Anayasası cumhurbaşkanına, başbakanın önerisiyle bakanların görevine son verme yetkisini tanımıştır.
Başbakan bakanların görevlerini anayasa ve yasalara uygun olarak yerine getirmelerini gözetmekle yükümlüdür. Bakanlar kurulunun başkanı olan başbakan hükümetin genel politikasını bakanlarla birlikte belirler. Bu politika doğrultusunda hazırlanan hükümet programının yürütülmesini izlemek ve denetlemek; bakanlıklar arasında eşgüdümü sağlamak; bakanların görevlerini yerine getirirken anayasa ve yasalara uygun davranmalarını gözetmek, gerekirse düzeltici önlemler almak; cumhurbaşkanı katılmadığı zaman Milli Güvenlik Kurulu’na başkanlık etmek başbakanın başlıca görevlerindendir.
Başbakan, hükümet başkanı olarak görev ve yetkilerini başbakanlık örgütüyle yürütür. Başbakanlık, başbakana yardımcı olmak üzere oluşturulmuş Başbakanlık Dairesi ile genellikle tüm kamu yönetimine hizmet veren kuruluşları çatısı altında toplar. Başbakanlık Dairesi, gerekli görülen sayıda Devlet Bakanlığı, Başbakanlık Müsteşarlığı ve Özel Kalem Müdürlüğü ile birçok yönetim biriminden oluşur. Başbakan tek bir bakanlığa bağlanmayacak kapsamdaki kuruluşların yönetim ve denetimini devlet bakanları aracılığıyla sağlar.
Başbakan görev ve yetkilerine ilişkin uygulamalarından ötürü Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne karşı sorumludur. Başbakanın uygulamaları meclisçe denetlenir. Meclisin denetimi soru, genel görüşme, meclis araştırması, gensoru ve meclis soruşturması yollarıyla gerçekleşir.
Başbakanın görevi ölüm, mahkûmiyet, meclis üyeliğiyle bağdaşmayan görev kabul etme ve istifa ile son bulur. Ayrıca başbakanın görevi, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nden güvensizlik oyu alması ya da Yüce Divan’a gönderilmesiyle de son bulur.
Uluslararası ilişkilerin arttığı son dönemlerde devlet ya da hükümet başkanlarının çeşitli “zirve” toplantılarında sık sık bir araya gelmeleri, başbakanlara dış ilişkilerde de önemli bir rol yüklemiştir. Türkiye’de başbakanların önemi çok partili siyasal yaşama geçişle birlikte artmıştır.
| İsim | Seçim | Göreve Başlama | Görevden Ayrılma | Parti | Hükûmet |
| İsmet İnönü | 1923 | 30 Kasım 1923 | 6 Mart 1924 | Cumhuriyet Halk Partisi | 1. İnönü 1 |
| İsmet İnönü | – | 6 Mart 1924 | 22 Kasım 1924 | Cumhuriyet Halk Partisi | 2. İnönü 2 |
| Fethi Okyar | – | 21 Kasım 1924 | 6 Mart 1925 | Cumhuriyet Halk Partisi | 3. Okyar 1 |
| İsmet İnönü | – | 3 Mart 1925 | 1 Kasım 1927 | Cumhuriyet Halk Partisi | 4. İnönü 3 |
| İsmet İnönü | – | 1 Kasım 1927 | 27 Eylül 1930 | Cumhuriyet Halk Partisi | 5. İnönü 4 |
| İsmet İnönü | – | 27 Eylül 1930 | 4 Mayıs 1931 | Cumhuriyet Halk Partisi | 6. İnönü 5 |
| İsmet İnönü | – | 4 Mayıs 1931 | 1 Mart 1935 | Cumhuriyet Halk Partisi | 7. İnönü 6 |
| İsmet İnönü | – | 1 Mart 1935 | 1 Kasım 1937 | Cumhuriyet Halk Partisi | 8. İnönü 7 |
| Celal Bayar | – | 1 Kasım 1937 | 11 Kasım 1938 | Cumhuriyet Halk Partisi | 9. Bayar I |
| Celal Bayar | – | 11 Kasım 1938 | 25 Ocak 1939 | Cumhuriyet Halk Partisi | 10. Bayar II |
| Refik Saydam | – | 25 Ocak 1939 | 3 Nisan 1939 | Cumhuriyet Halk Partisi | 11. Saydam I |
| Refik Saydam | – | 3 Nisan 1939 | 9 Temmuz 1942 | Cumhuriyet Halk Partisi | 12. Saydam II |
| Ahmet Fikri Tüzer (vekâleten) | – | 8 Temmuz 1942 | 9 Temmuz 1942 | Cumhuriyet Halk Partisi | – |
| Şükrü Saracoğlu | – | 9 Temmuz 1942 | 9 Mart 1943 | Cumhuriyet Halk Partisi | 13. Saracoğlu I |
| Şükrü Saracoğlu | 9 Mart 1943 | 7 Ağustos 1946 | Cumhuriyet Halk Partisi | 14. Saracoğlu II | |
| Recep Peker | 1946 | 7 Ağustos 1946 | 9 Eylül 1947 | Cumhuriyet Halk Partisi | 15. Peker |
| Hasan Saka | – | 10 Eylül 1947 | 10 Haziran 1948 | Cumhuriyet Halk Partisi | 16. Saka I |
| Hasan Saka | 10 Haziran 1948 | 16 Ocak 1949 | Cumhuriyet Halk Partisi | 17. Saka II | |
| Şemsettin Günaltay | 16 Ocak 1949 | 22 Mayıs 1950 | Cumhuriyet Halk Partisi | 18. Günaltay | |
| Adnan Menderes | 1950 | 22 Mayıs 1950 | 9 Mart 1951 | Demokrat Parti | 19. Menderes I |
| Adnan Menderes | – | 9 Mart 1951 | 17 Mayıs 1954 | Demokrat Parti | 20. Menderes II |
| Adnan Menderes | 1954 | 17 Mayıs 1954 | 9 Aralık 1955 | Demokrat Parti | 21. Menderes III |
| Adnan Menderes | – | 9 Aralık 1955 | 25 Kasım 1957 | Demokrat Parti | 22. Menderes IV |
| Adnan Menderes | 1957 | 25 Kasım 1957 | 27 Mayıs 1960 | Demokrat Parti | 23. Menderes V |
| Cemal Gürsel | – | 28 Mayıs 1960 | 5 Ocak 1961 | Askeri | 24. Gürsel I |
| Cemal Gürsel | – | 5 Ocak 1961 | 7 Ekim 1961 | Askeri | 25. Gürsel II |
| Emin Fahrettin Özdilek (vekâleten) | – | 30 Ekim 1961 | 20 Kasım 1961 | Askeri | – |
| İsmet İnönü | 1961 | 20 Kasım 1961 | 25 Haziran 1962 | Cumhuriyet Halk Partisi | 26. İnönü |
| İsmet İnönü | – | 25 Haziran 1962 | 25 Aralık 1963 | Cumhuriyet Halk Partisi | 27. İnönü IX |
| İsmet İnönü | – | 25 Aralık 1963 | 20 Şubat 1965 | Cumhuriyet Halk Partisi | 28. İnönü X |
| Suat Hayri Ürgüplü | – | 20 Şubat 1965 | 27 Ekim 1965 | Tarafsız | 29. Ürgüplü |
| Süleyman Demirel | 1965 | 27 Ekim 1965 | 3 Kasım 1969 | Adalet Partisi | 30. Demirel I |
| Süleyman Demirel | 1969 | 3 Kasım 1969 | 6 Mart 1970 | Adalet Partisi | 31. Demirel II |
| Süleyman Demirel | – | 6 Mart 1970 | 26 Mart 1971 | Adalet Partisi | 32. Demirel III |
| Nihat Erim | – | 26 Mart 1971 | 11 Aralık 1971 | Tarafsız | 33. Erim I |
| Nihat Erim | – | 11 Aralık 1971 | 17 Nisan 1972 | Tarafsız | 34. Erim II |
| Ferit Melen | – | 17 Nisan 1972 | 15 Nisan 1973 | Cumhuriyetçi Güven Partisi | 35. Melen |
| Naim Talu | – | 15 Nisan 1973 | 25 Ocak 1974 | Tarafsız | 36. Talu |
| Bülent Ecevit | 1973 | 25 Ocak 1974 | 17 Kasım 1974 | Cumhuriyet Halk Partisi | 37. Ecevit I |
| Sadi Irmak | – | 17 Kasım 1974 | 31 Mart 1975 | Tarafsız | 38. Irmak |
| Süleyman Demirel | 31 Mart 1975 | 21 Haziran 1977 | Adalet Partisi | 39. Demirel IV | |
| Bülent Ecevit | 1977 | 21 Haziran 1977 | 21 Temmuz 1977 | Cumhuriyet Halk Partisi | 40. Ecevit II |
| Süleyman Demirel | – | 21 Temmuz 1977 | 5 Ocak 1978 | Adalet Partisi | 41. Demirel V |
| Bülent Ecevit | – | 5 Ocak 1978 | 12 Kasım 1979 | Cumhuriyet Halk Partisi | 42. Ecevit III |
| Süleyman Demirel | – | 12 Kasım 1979 | 12 Eylül 1980 | Adalet Partisi | 43. Demirel VI |
| Turhan Feyzioğlu | – | 12 Eylül 1980 | 20 Eylül 1980 | Cumhuriyetçi Güven Partisi | – |
| Bülend Ulusu | – | 20 Eylül 1980 | 13 Aralık 1983 | Askeri | 44. Ulusu |
| Turgut Özal | 1983 | 13 Aralık 1983 | 21 Aralık 1987 | Anavatan Partisi | 45. Özal I |
| Turgut Özal | 1987 | 21 Aralık 1987 | 31 Ekim 1989 | Anavatan Partisi | 46. Özal II |
| Ali Bozer (vekâleten) | – | 31 Ekim 1989 | 9 Kasım 1989 | Anavatan Partisi | – |
| Yıldırım Akbulut | – | 9 Kasım 1989 | 23 Haziran 1991 | Anavatan Partisi | 47. Akbulut |
| Mesut Yılmaz | – | 23 Haziran 1991 | 20 Kasım 1991 | Anavatan Partisi | 48. Yılmaz I |
| Süleyman Demirel | 1991 | 20 Kasım 1991 | 16 Mayıs 1993 | Doğru Yol Partisi | 49. Demirel VII |
| Erdal İnönü (vekâleten) | – | 16 Mayıs 1993 | 25 Haziran 1993 | Sosyaldemokrat Halkçı Parti | – |
| Tansu Çiller | – | 25 Haziran 1993 | 5 Ekim 1995 | Doğru Yol Partisi | 50. Çiller I |
| Tansu Çiller | – | 5 Ekim 1995 | 30 Ekim 1995 | Doğru Yol Partisi | 51. Çiller II |
| Tansu Çiller | – | 30 Ekim 1995 | 6 Mart 1996 | Doğru Yol Partisi | 52. Çiller III |
| Mesut Yılmaz | – | 6 Mart 1996 | 28 Haziran 1996 | Anavatan Partisi | 53. Yılmaz II |
| Necmettin Erbakan | 1995 | 28 Haziran 1996 | 30 Haziran 1997 | Refah Partisi | 54. Erbakan |
| Mesut Yılmaz | – | 30 Haziran 1997 | 11 Ocak 1999 | Anavatan Partisi | 55. Yılmaz III |
| Bülent Ecevit | 11 Ocak 1999 | 28 Mayıs 1999 | Demokratik Sol Parti | 56. Ecevit IV | |
| Bülent Ecevit | 1999 | 28 Mayıs 1999 | 18 Kasım 2002 | Demokratik Sol Parti | 57. Ecevit V |
| Abdullah Gül | 2002 | 18 Kasım 2002 | 14 Mart 2003 | Adalet ve Kalkınma Partisi | 58. Gül |
| Recep Tayyip Erdoğan | – | 14 Mart 2003 | 29 Ağustos 2007 | Adalet ve Kalkınma Partisi | 59. Erdoğan I |
| Recep Tayyip Erdoğan | 2007 | 29 Ağustos 2007 | 6 Temmuz 2011 | Adalet ve Kalkınma Partisi | 60. Erdoğan II |
| Recep Tayyip Erdoğan | 2011 | 6 Temmuz 2011 | 28 Ağustos 2014 | Adalet ve Kalkınma Partisi | 61. Erdoğan III |
| Ahmet Davutoğlu | – | 28 Ağustos 2014 | 25 Ağustos 2015 | Adalet ve Kalkınma Partisi | 62. Davutoğlu I |
| Ahmet Davutoğlu | 05/2015 | 25 Ağustos 2015 | 24 Kasım 2015 | Adalet ve Kalkınma Partisi | 63. Davutoğlu II |
| Ahmet Davutoğlu | 11/2015 | 24 Kasım 2015 | 24 Mayıs 2016 | Adalet ve Kalkınma Partisi | 64. Davutoğlu III |
| Binali Yıldırım | – | 24 Mayıs 2016 | – | Adalet ve Kalkınma Partisi | 65. Yıldırım |
